Chẳng hiểu duyên cớ từ đâu mà ở xứ tôi nói tới 1 số ít nghề phụ, người ta lại gắn thêm một chữ “ phó ” đằng trước. Ví như nghề thợ mộc gọi là “ phó mộc ” ; cắt tóc gọi chính là “ phó cạo ” ; may quần áo, gọi chính là “ phó may ” ; nghề chụp ảnh, gọi chính là “ phó nháy ” … Tôi thuộc lớp hậu sinh, tò te tý nghề nhiếp ảnh, nên tự phong cho mình là “ phó nháy nghiệp dư ” …Đối với tôi, môn thẩm mỹ và nghệ thuật nhiếp ảnh, nôm na gọi là nghề nhiếp ảnh, đến từ thuở còn đang cắp sách ở trường làng cho tới nay, mãi mãi là một nghề sang chảnh. Cái nghề một thời đã từng kén chọn người chơi đến sang chảnh, thách đố … Đối với lũ trẻ con nhà nghèo chúng tôi ở thôn quê, hầu hết chưa có đứa nào dám bén mảng tới, dù chỉ một lần đã được xuất hiện trong khuôn hình cũng là điều mơ ước viển vông, chưa tưởng !
Thuở ấy chúng tôi đi xem chụp ảnh
Làng La Phẩm của tôi xưa thuộc tổng Thanh Lạng, phủ Quảng Oai, tỉnh Sơn Tây, một làng quê nghèo nằm bên bờ sông Hồng, cách phố Phủ 9 cây số, cách thị xã chừng hai chục cây. Cả phố Phủ chỉ có một hiệu ảnh. Ở thị xã có bao nhiêu, tôi mù tịt. Bởi tới năm 18 tuổi vào bộ đội mà tôi không một lần đã được về thị xã. Và, tôi dám chắc rằng, cả làng La Phẩm tôi trước Phương Pháp mạng Tháng 8 năm 1945, chưa có một công dân nào đã được đứng trong khuôn hình nhiếp ảnh. Bởi thế, mỗi khi nghe tiếng xe “bình bịch” (xe máy) chính là biết ngay có thợ ảnh từ thị xã về làng (gọi là chụp ảnh dạo), lũ trẻ chúng tôi í ới gọi nhau đi xem. Đuổi theo đến vã mồ hôi mà chẳng lần nào đã được tận mắt xem người ta chụp ảnh. Mãi tới năm tôi lên mười tuổi, nhân đám cưới của chú Chí tôi với thím Hoành, hai nhà thuộc diện khấm khá trong làng, chú tôi lại đang theo học tú tài số 1 (năm thứ số 1 tú tài), nên ông đã mời thợ ảnh đến từ thị xã về.
Phó nháy nghiệp dư
Bạn đang đọc: Phó nháy nghiệp dư
Trinh sát kỹ thuật cụm TB H67 tại Bến Tre năm 1973. Thú thật, đó là lần tiên phong trong đời tôi được xem một đám cưới sang chảnh, chú rể diện comlê, cô dâu mặc áo dài tân thời, người thợ ảnh cũng diện đồ tây trắng toát, mũ phớt cũng trắng toát. Tôi như bị hớp hồn trước chiếc máy ảnh đeo trước ngực người thợ. Hai ngày sau, nghe tiếng xe “ bình bịch ”, tôi tót sang nhà chú tôi, giữa lúc chúng ta đang xúm đông quanh chiếc bàn ở góc sân. Tôi cố len vào, bỗng khẽ reo lên trong lòng – “ Đẹp quá ! Chú thím tôi đẹp quá ! … ”. Đó là những bức ảnh tiên phong trong đời tôi đã được nhìn thấy .
Điều chưa ngờ tới
Năm 1961, tôi trúng tuyển bộ đội, vào lính pháo binh. Gần 4 năm gắn bó với núi rừng Tây Bắc. Chuyển ngành về Tỉnh ủy Sơn Tây rồi đã được cử đi học lớp nhiệm vụ do Văn phòng Trung ương mở để đi công tác thực hiện việc Sứ quán ta ở quốc tế. Lớp học có hơn 200 người. Sau đợt Mỹ ném bom miền Bắc , đưa quân vào mặt trận miền Nam, lớp lính cũ chúng tôi hàng loạt xung phong tái ngũ. Tôi là một trong số hơn 30 người đã được cục II ( Tình báo quân đội ) tuyển chọn, đào tạo , giảng dạy để đưa vào mặt trận “ B ” . Tôi và Nguyễn Văn Giai ( sau này được tuyên dương Anh hùng lực lượng Tình báo ) đã được đưa về huấn luyện , đào tạo tại một ngôi nhà “ mật ” ở phố Hàng Bè. Các thầy dạy nhiệm vụ đều ở trong thành Hoàng Diệu. Cứ một thầy, hai trò cho tới hết khóa học . Buổi học tiên phong, anh Long ( cán bộ trực tiếp đảm nhiệm chúng tôi ) đưa tới gặp một thầy , và vào đề : “ Những chiến sỹ tập trung chuyên sâu tinh thần học cấp tốc 1 số ít môn cơ bản của ngành. Môn tiên phong có ý nghĩa thiết thực mà sau này những chiến sỹ thường xuyên dùng. Vì vậy, thời hạn cũng sẽ ưu tiên nhiều hơn. Đó là môn Nhiếp ảnh … ” . Trái tim tôi như muốn vượt khỏi lồng ngực. Thật chính là điều chưa ngờ tới. Ký ức tuổi thơ vụt trở lại. Không hiểu trời run rủi thế nào mà “ cái nghề sang trọng và quý phái ” ấy bỗng chốc lại đến với tôi. Cứ như chính là chuyện khoa học viễn tưởng ! Có lẽ do đó mà môn học này tôi tiếp thu “ hơi bị ” nhanh. Chỉ sau 2 tuần lễ, đến từ một người mù tịt về nhiếp ảnh, chúng tôi hoàn toàn có thể làm ra đã được một bức ảnh hẳn hoi với bao quy trình. Từ cầm máy, mở máy, lắp phim, kiểm soát , điều chỉnh cự ly, ánh sáng, bấm máy, tua phim, tháo phim … rồi giải pháp chụp chân dung, cảnh sắc, chụp tài liệu … cho tới pha thuốc hiện hình, giữ hình, tráng phim trong buồng tối, tráng phim ban ngày trong túi đen, rồi sấy phim, in ảnh, phóng ảnh, sấy ảnh, đọc phim tài liệu qua kính lúp … Chừng ấy thứ, so với một thợ chụp ảnh thì chẳng có gì đáng nói. Song, so với chúng tôi hồi đó thì quả là kỳ công, tuyệt vời .
Những bức ảnh thời chinh chiến
H67 triển khai kế hoạch chống càn (1972). Ấy là tôi muốn nói tới những bức ảnh của đám nghiệp dư chúng tôi. Không dám mảy may so sánh với những nghệ sĩ, chiến sỹ cầm máy vượt qua lửa đạn để có những bức ảnh sôi động trong những trận đánh của bộ đội ta . Mười năm ở mặt trận Nam Bộ ( 1965 – 1975 ) tôi đã công tác làm việc, chiến đấu ở 3 cụm tình báo kế hoạch ( B48, B49, H67 ) với tên gọi là Khổng Thái Dương. Phương án vào hoạt động giải trí hợp pháp tại TP HCM không triển khai đã được dẫu rằng tôi đã được tổ chức triển khai sẵn sàng chuẩn bị rất nhiều chu đáo về mặt thủ tục : Với họ tên giả là Đỗ Văn Nga ( đội lốt lính pháo binh thuộc Sư đoàn 7 ) với thẻ căn cước của chính sách Hồ Chí Minh, giấy khám sức khỏe thể chất với lời phê của đốc tờ “ cho giải ngũ vì bệnh yếu tim ”. Về cư ngụ tại Lai Khê – Bến Cát – Tỉnh Bình Dương. Với nghề nghiệp Giáo sư bậc Trung học. Cho dù tuổi đời khai tăng tới 7 năm, nhưng nhìn tướng hình dáng bộ thì chẳng che giấu được, lại đúng thời gian địch tăng cường dồn quân, bắt lính, nên tôi đã được đưa về công tác thực hiện việc tại bộ phận địa thế căn cứ. Được chỉ huy giao nghĩa vụ và trách nhiệm khảo sát và điều tra tin tức đến từ những lưới điệp báo nội thành của thành phố để chuyển về Trung tâm ; tiếp xúc, cảm hóa để tăng trưởng lực lượng bí hiểm nội thành của thành phố ; phối hợp với địa phương làm công tác làm việc tuyên truyền … Tin tức đến từ những lưới điệp viên báo nội thành của thành phố thời đó gửi về địa thế căn cứ qua mấy hình thức : Viết tay được ngụy trang chỉ bằng bí số, tiếng lóng ; viết tay chỉ bằng mực bí hiểm trên những lề sách, báo ; bằng phim ảnh ( phim đã tráng hoặc chưa tráng ). Những tài liệu nguyên bản, nhiều trang, nội dung quan trọng điệp viên thu đã được trong những tổ chức triển khai của địch, hầu hết dùng hình thức này. Một số chỉ huy của Cụm cho những điệp viên cũng phải dùng tới phim ảnh. Vì vậy, bộ phận địa thế căn cứ của những cụm tình báo phải có cán bộ biết nghề ảnh . Căn cứ bám trụ của những cụm tình báo, bảo mật an ninh thời đó thường ở vùng giáp ranh với địch hoặc vùng trọng điểm đánh phá như Củ Chi, nam Bến Cát, Mật khu Bời Lời … Vì vậy, việc thực hiện ảnh cực kỳ trở ngại vất vả, đa phần triển khai dưới hầm sâu, đậy nắp kín, đề phòng ánh sáng giật mình từ bom, pháo của địch dội xuống cũng sẽ thực hiện hỏng phim . Để có khá đầy đủ một bộ đồ nghề dã chiến về ảnh, không phải chuyện thuận tiện. Phải trải qua một cơ sở bí hiểm nội thành của thành phố biết nghề này shopping, ngụy trang giao cho giao thông vận tải viên hợp pháp chuyển dần về địa thế căn cứ. Khi thì mấy cuộn phim, tập giấy ảnh ; khi thì gói thuốc hiện hình, giữ hình được bọc kỹ, để lẫn trong cái túi thực phẩm, gia vị . Về ánh sáng khi in , và phóng ảnh chúng tôi phải dùng đèn pin. Việc sấy ảnh, phải dùng nhà bếp than. Tất cả đều triển khai vào đêm hôm. Kể cả thông tin liên lạc về Trung tâm. Bởi ban ngày lo đối phó với càn quét của địch .
Làm ảnh thời đó khó khăn, phức tạp lắm, bởi luôn phải đối phó với tình huống bất trắc xảy ra. Có lần vừa pha thuốc tráng phim xong, bỗng có lệnh phải rời căn cứ gấp, đề phòng địch càn vào. Tôi nhớ, một lần ở miền Đông Nam Bộ, tình huống xảy ra đến thót tim. Có 8 cuộn phim chưa tráng từ nội thành chuyển gấp về. Đó chính là tài liệu quan trọng do điệp viên thu được từ Bộ Tổng tham mưu quân đội Sài Gòn. Biết tính chất tài liệu, nên đã tráng phim dưới hầm, tôi vẫn cẩn thận thao tác trong túi đen. Cuộn phim cuối cùng vừa thả vào hộp thuốc định hình thì một loạt pháo đến từ căn cứ Đồng Dù của địch dội tới thực hiện tung cả miệng hầm của tổ chúng tôi. Dứt đợt pháo, anh em đơn vị lao tới, ánh đèn pin loang loáng, từ dưới hầm, tôi thét lên – “Tắt đèn! Tắt đèn ngay! Chúng tớ vẫn đang sống nhăn, không việc gì đâu”. Rất may, khu vực bếp Hoàng Cầm an toàn, nhờ vậy mới có chỗ sấy phim. Chúng tôi mừng đến rơi nước mắt, bởi cả 8 cuộn phim chất lượng đều tốt.
Ngoài việc dùng kỹ thuật ảnh cho công tác nghiệp vụ, nhiều lúc cũng dùng trong hoạt động , sinh hoạt của đơn vị chức năng như dịp nghỉ lễ, tết, đám cưới của bạn bè … Với ý thức tiết kiệm ngân sách , và chi phí từng kiểu ảnh. Ấy chính là không kể đã dùng tới “ máy tiết kiệm chi phí ” – một cuộn phim 36 đã chụp đã được 72 kiểu. Giữa mặt trận ác liệt, đôi uyên ương không áo cưới, không tiệc tùng khét tiếng, chỉ liên hoan tiệc trà bánh kẹo, nhưng có một tấm ảnh cưới, dẫu chỉ là ảnh trắng đen là niềm hạnh phúc lắm rồi, chẳng ai chăm sóc, phản hồi về cái khoản nghệ thuật , và thẩm mỹ . Đối với chúng tôi, những bức ảnh thời đó, đã trở thành những kỷ niệm thâm thúy trong cuộc sống chinh chiến của mình . TP.HN, tháng 12 năm 2013