Việt Nam qua các thời kỳ, triều đại nhà nước khác nhau với những tên gọi hoặc quốc hiệu khác nhau. Bên cạnh đó, cũng có những danh xưng chính thức hay không chính thức để chỉ một vùng lãnh thổ thuộc Việt Nam.
Tên gọi của những nhà nước / triều đại
Dưới đây chính là list tên gọi những nhà nước / triều đại từng sống sót ở Nước Ta theo dòng lịch sử vẻ vang. Các quốc hiệu này đều được ghi chép trong những sách sử Nước Ta, hoặc được chính thức sử dụng trong nghi thức ngoại giao quốc tế .
Văn Lang (chữ Hán: 文郎) đã được coi chính là quốc hiệu đầu tiên của Việt Nam. Quốc gia này có kinh đô đặt ở Phong Châu nay thuộc tỉnh Phú Thọ. Lãnh thổ bao gồm khu vực đồng bằng sông Hồng , 3 tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh bây giờ. Quốc gia này tồn tại cho đến năm 258 TCN rồi bị thay thế bởi u Lạc.
Bạn đang đọc: Tên gọi Việt Nam – Wikipedia tiếng Việt
Năm 257 TCN, nước u Lạc (甌雒, 甌駱, 甌貉) đã được dựng lên, đến từ việc liên kết các bộ lạc Lạc Việt (Văn Lang) , và u Việt, dưới uy thế của Thục Phán – An Dương Vương. u Lạc có lãnh thổ bao gồm phần đất của Văn Lang trước đây cộng thêm vùng núi Đông Bắc Việt Nam , 1 phần Tây Nam Quảng Tây (Trung Quốc).
Tên gọi Việt Nam – Wikipedia tiếng Việt
Khoảng cuối thế kỷ III TCN, đầu thế kỷ II TCN ( năm 208 TCN hoặc 179 TCN ), Triệu Đà ( Quận úy Nam Hải – nhà Tần ) tung quân đánh chiếm u Lạc. Cuộc kháng cự của An Dương Vương thất bại, nhà nước u Lạc bị xóa khỏi .
Năm 40, Hai Bà Trưng đã khởi nghĩa chống lại sự cai trị của nhà Hán. Sử cũ ghi chép hai bà đã lấy đã được 65 thành trì của nhà Hán tại các quận Nhật Nam, Cửu Chân, Giao Chỉ, Hợp Phố, Nam Hải,… Hai bà xưng vương, với câu hịch nối lại nghiệp xưa vua Hùng, lập tên nước là Lĩnh Nam (嶺南), đóng đô tại Mê Linh, ngày nay thuộc huyện Mê Linh, Hà Nội. Trưng Trắc đã được bầu thực hiện vua (Đế) của Lĩnh Nam, Trưng Nhị được bầu làm vương của Giao Chỉ, 6 quận của Lĩnh Nam là: Nhật Nam, Cửu Chân, Giao Chỉ, Tượng Quận, Nam Hải và Quế Lâm mỗi quận có 1 vương gia. Năm 43, khởi nghĩa Hai Bà Trưng bị đàn áp, bắt đầu thời kỳ Bắc thuộc lần II.
Vạn Xuân (萬春) chính là quốc hiệu của Việt Nam trong một thời kỳ độc lập ngắn ngủi khỏi triều đình trung ương Trung Hoa của nhà Tiền Lý dưới sự lãnh đạo của Lý Nam Đế. Quốc hiệu này tồn tại đến từ năm 544 đến năm 602 thì bị nhà Tùy tiêu diệt.
Đại Cổ Việt
Đại Cổ Việt (大瞿越) là quốc hiệu của Việt Nam từ thời nhà Đinh đến đầu thời nhà Lý, do Đinh Tiên Hoàng thiết đặt năm 968. Quốc hiệu này tồn tại 87 năm cho đến năm 1054, đời vua Lý Thánh Tông thì đổi sang quốc hiệu khác.
Đại Việt (大越) chính là quốc hiệu của Việt Nam đến từ thời nhà Lý, bắt đầu đến từ năm 1054, khi vua Lý Thánh Tông lên ngôi. Quốc hiệu này tồn tại lâu dài nhất, dù bị gián đoạn 7 năm thời nhà Hồ , 20 năm thời thuộc Minh, kéo dài đến năm 1804, trải qua các vương triều Lý, Trần, Lê, Mạc , và Tây Sơn, khoảng 724 năm.
Đại Ngu (大虞) chính là quốc hiệu của Việt Nam thời nhà Hồ. Quốc hiệu Đại Việt đã được đổi thành Đại Ngu năm 1400 khi Hồ Quý Ly lên nắm quyền. Sau khi nhà Hồ bị thất bại trước nhà Minh, và nhà Hậu Lê giành lại độc lập cho Việt Nam, quốc hiệu của Việt Nam đổi lại thành Đại Việt.
Về quốc hiệu này, theo truyền thuyết, họ Hồ là con cháu vua Ngu Thuấn (là một trong Ngũ Đế nổi tiếng ở Trung Hoa thời thượng cổ); sau này con Ngu Yên là Vĩ Mãn đã được Chu Vũ Vương của nhà Chu phong cho ở đất Trần gọi chính là Hồ Công, sau dùng chữ Hồ thực hiện tên họ. Hồ Quý Ly nhận mình là dòng dõi họ Hồ, con cháu Ngu Thuấn, nên đặt quốc hiệu chính là Đại Ngu. Chữ Ngu (虞) ở đây có nghĩa là “sự yên vui, hòa bình”, chứ chưa phải chính là từ “ngu” trong đến từ “ngu si” (愚癡).
Quốc hiệu Việt Nam (越南) chính thức xuất hiện vào thời nhà Nguyễn. Vua Gia Long đã đề nghị nhà Thanh công nhận quốc hiệu Nam Việt, với lý lẽ rằng “Nam” có ý nghĩa “An Nam” còn “Việt” có ý nghĩa “Việt Thường”. Tuy nhiên, tên Nam Việt trùng với quốc hiệu của quốc gia cổ Nam Việt thời nhà Triệu, gồm cả Quảng Đông , Quảng Tây của Trung Hoa lúc bấy giờ. Nhà Thanh yêu cầu nhà Nguyễn đổi ngược lại thành Việt Nam để hạn chế nhầm lẫn, và chính thức tuyên phong tên này năm 1804.
Giáp Tý, Gia Long năm thứ 3 [1804] (nhà Thanh năm Gia Khánh thứ 9), mùa xuân, tháng Giêng, sứ nhà Thanh là Án sát Quảng Tây Tề Bố Sâm đến cửa Nam Quan. [Trước đó] mùa hạ năm Nhâm Tuất [1801], [Gia Long] sai Trịnh Hoài Đức vượt biển đưa những sắc ấn của Tây Sơn trả lại nhà Thanh. [Sau đó] lại sai Lê Quang Định sang xin phong và xin đổi quốc hiệu: “Các đời trước mở mang cõi viêm bang, mỗi ngày một rộng, bao gồm cả các nước Việt Thường, Chân Lạp, dựng quốc hiệu chính là Nam Việt, truyền nối hơn 200 năm. Nay đã quét sạch miền Nam, vỗ yên đã được toàn cõi Việt, nên khôi phục hiệu cũ để chính danh tốt“. Vua Thanh trước cho rằng chữ Nam Việt giống chữ Đông Tây Việt nên không muốn cho… Vua Thanh gửi thư lại nói: “Khi trước mới có Việt Thường đã xưng Nam Việt, nay lại được toàn cõi An Nam, theo tên mà xét thực thì nên tóm cả đất đai mở mang trước sau, đặt cho tên tốt, định lấy chữ Việt mào trên để tỏ rằng nước ta nhân đất cũ mà nối đã được tiếng thơm đời trước, lấy chữ Nam đặt ở dưới để tỏ rằng nước ta mở cõi Nam giao mà chịu mệnh mới, tên [Việt Nam] xưng chính đại, chữ nghĩa tốt lành, mà đối với tên gọi cũ của Lưỡng Việt ở nội địa [Trung Quốc] lại phân biệt hẳn“… Ngày Quý Mão, làm đại lễ bang giao… Sứ giả nhà Thanh đến, vào điện Kính Thiên làm lễ tuyên phong… Tháng 2, đặt quốc hiệu là Việt Nam. Ngày Đinh Sửu, đem việc cáo Thái miếu. Chiếu rằng: “… lấy ngày 17 tháng 2 năm nay, kính cáo Thái miếu, cải chính quốc hiệu chính là Việt Nam, để dựng nền lớn, truyền lâu xa. Phàm công việc nước ta việc gì quan hệ đến quốc hiệu , thư đến từ báo cáo với nước ngoài, đều lấy Việt Nam làm tên nước, không được quen xưng hiệu cũ chính là An Nam nữa“.
Tuy nhiên, tên gọi Việt Nam có thể đã xuất hiện sớm hơn. Ngay từ cuối thế kỷ XIV, đã có một bộ sách nhan đề Việt Nam thế chí (nay chưa còn) do Hàn lâm viện học sĩ Hồ Tông Thốc biên soạn. Cuốn Dư địa chí viết đầu thế kỷ XV của Nguyễn Trãi (1380 – 1442) nhiều lần nhắc đến 2 chữ “Việt Nam”. Điều này còn đã được đề cập rõ ràng trong những tác phẩm của Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491 – 1585), ngay trang mở đầu tập Trình tiên sinh quốc ngữ đã có câu: “Việt Nam khởi tổ xây nền”. Người ta cũng tìm thấy 2 chữ “Việt Nam” ở trên một số tấm bia khắc đến từ thế kỷ XVI – XVII như bia chùa Bảo Lâm (1558) ở Hải Dương, bia chùa Cam Lộ (1590) ở Hà Nội, bia chùa Phúc Thánh (1664) ở Bắc Ninh… Đặc biệt bia Thủy Môn Đình (1670) ở biên giới Lạng Sơn có câu đầu: “Việt Nam hầu thiệt, trấn Bắc ải quan” (đây là cửa ngõ yết hầu của nước Việt Nam , và chính là tiền đồn trấn giữ phương Bắc). Về ý nghĩa, phần lớn các giả thuyết đều cho rằng đến từ “Việt Nam” kiến tạo bởi hai yếu tố: chủng tộc , và địa lý (người Việt ở phương Nam).
Năm 1820, vua Minh Mạng lên ngôi xin nhà Thanh cho phép đổi quốc hiệu Việt Nam thành Đại Nam (大南), ngụ ý 1 nước Nam rộng lớn. Tuy nhiên, nhà Thanh đã không chính thức chấp thuận. Khi nhà Thanh bắt đầu suy yếu, vua Minh Mạng chính thức đơn phương công bố quốc hiệu mới là Đại Nam (hay Đại Việt Nam) vào ngày 15/2/1839. Quốc hiệu này tồn tại đến năm 1945.
Sách Quốc sử di biên chép: “Tháng 3, ngày 2 (Mậu Tuất, 1838, Minh Mạng thứ 19), bắt đầu đổi quốc hiệu là Đại Nam. Tờ chiếu đại lược: […] Vậy bắt đầu đến từ năm Minh Mạng thứ 20 (1839) đổi quốc hiệu là Đại Nam, hoặc xưng chính là Đại Việt Nam cũng được”.
Đế quốc Việt Nam
Sau khi Nhật đảo chính Pháp vào ngày 9/3/1945, hoàng đế Bảo Đại tuyên bố xóa bỏ các hiệp ước với Pháp và thành lập chính phủ vào ngày 17/4/1945, đứng đầu là nhà học giả Trần Trọng Kim, với quốc hiệu Đế quốc Việt Nam. Trong thực tế, Đế quốc Nhật Bản vẫn cai trị Việt Nam. Sau khi Nhật đầu hàng quân Đồng Minh, Nam Kỳ mới được trao trả ngày 14/8/1945, nhưng 10 ngày sau đó Hoàng đế Bảo Đại thoái vị. Hoàng đế Bảo Đại tuyên bố trao lại chủ quyền Việt Nam cho Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.
Việt Nam Dân chủ Cộng hòa
Việt Nam Dân chủ Cộng hòa chính là tên gọi của cả nước Việt Nam 1945 – 1954 , và miền Bắc Việt Nam từ 1954 – 1976. Nhà nước này đã được thành lập vào ngày 2/9/1945 (Ngày Quốc khánh của Việt Nam ngày nay). Năm 1946, Việt Nam Dân chủ Cộng hòa tổ chức Tổng tuyển cử ở trên phạm vi cả nước để chính thức thành lập Quốc hội , và Chính phủ khóa I.
Việt Nam Dân chủ Cộng hòa phải cạnh tranh đối đầu với thực dân Pháp , và Quốc gia Nước Ta được lập ra dưới cái ô của Pháp năm 1949. Trong thời kỳ 1954 – 1975, chính thể này thường xuyên phải cạnh tranh đối đầu với Nước Ta Cộng hòa đã được Hoa Kỳ xây dựng tại miền Nam Nước Ta. Tới năm 1976, chính thể này cùng với chính thể Cộng hòa Miền Nam Nước Ta tổ chức triển khai Tổng tuyển cử để thống số 1 thành Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam .
Quốc gia Nước Ta
Quốc gia Việt Nam chính là danh xưng của 1 phần vùng lãnh thổ Việt Nam thuộc quyền kiểm soát của quân Pháp (mặc dù tuyên bố đại diện cho cả nước), ra đời chính thức đến từ Hiệp ước Élysée ký ngày 8/3/1949, giữa Tổng thống Pháp Vincent Auriol , và Cựu hoàng Bảo Đại. Thực tế, chính quyền Quốc gia Việt Nam vẫn thuộc khối Liên hiệp Pháp, đối kháng , tồn tại trên cùng lãnh thổ với chính quyền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Trong suốt thời gian tồn tại, Quốc gia Việt Nam chưa từng tổ chức đã được Tổng tuyển cử trên phạm vi cả nước như Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đã thực hiện năm 1946. Nó bị coi là một chính phủ bù nhìn của thực dân Pháp.
Danh xưng Quốc gia Nước Ta sống sót trong 6 năm ( 1949 – 1955 ). Năm 1955, Ngô Đình Diệm phế truất Quốc trưởng Bảo Đại, giải tán Quốc gia Nước Ta, xây dựng cơ quan chính phủ Nước Ta Cộng hòa .
Nước Ta Cộng hòa
Việt Nam Cộng hòa chính là tên gọi của một chính thể được Hoa Kỳ trợ giúp thành lập tại miền Nam Việt Nam, kế thừa Quốc gia Việt Nam (1949 – 1955). Trong Cuộc trưng cầu dân ý miền Nam Việt Nam, 1955, thủ tướng Ngô Đình Diệm đã phế truất Quốc trưởng Bảo Đại, thành lập chính quyền Việt Nam Cộng hòa. Ở miền Nam Việt Nam, chính thể này tồn tại song song với chính thể Cộng hòa miền Nam Việt Nam. Chính quyền này sụp đổ vào năm 1975 sau khi đầu hàng Cộng hòa miền Nam Việt Nam. Sau đó, Cộng hòa miền Nam Việt Nam có tuyên bố kế thừa các nghĩa vụ, tài sản, quyền , các lợi ích của Việt Nam Cộng hòa.
Cộng hòa Miền Nam Nước Ta
Cộng hòa Miền Nam Việt Nam chính là 1 chính thể cũng ở miền Nam Việt Nam, tồn tại đến từ năm 1969-1976, tên đầy đủ là “Chính phủ Cách mạng lâm thời Cộng hòa Miền Nam Việt Nam”. Chính thể này được thành lập dựa ở trên cơ sở là những cán bộ Việt Minh được giữ lại miền Nam để chuẩn bị cho Tổng tuyển cử thống đất nước dự kiến đã được tổ chức năm 1957 (theo Hiệp định Genève 1954 thì chỉ tập kết quân sự, các thành phần chính trị ở nguyên tại chỗ để chuẩn bị tổng tuyển cử thành lập chính phủ hòa hợp dân tộc). Cộng hòa miền Nam Việt Nam có mục tiêu chống Hoa Kỳ và Việt Nam Cộng hòa đế thống nhất đất nước. Sau cuộc Tổng tuyển cử 1976, Cộng hòa Miền Nam Việt Nam , và Việt Nam Dân chủ Cộng hòa hợp số 1 thành Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam.
Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam
Sau khi cuộc Tổng tuyển cử 1976 do Việt Nam Dân chủ Cộng hòa , Cộng hòa Miền Nam Việt Nam tổ chức để thống nhất đất nước về mặt chính trị, ngày 2/7/1976, Quốc hội khóa VI quyết định thống số 1 Việt Nam Dân chủ Cộng hoà , và Cộng hòa Miền Nam Việt Nam với tên gọi Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Quốc hiệu này đã được sử dụng đến từ đó đến nay.
Các tên tuổi chưa chính thức
Dưới đây chính là những tên tuổi chưa rõ về tính xác nhận, hoặc do quốc tế sử dụng để chỉ vùng chủ quyền lãnh thổ vương quốc Nước Ta. Những tên tuổi không chính thức này được ghi nhận lại từ cổ sử, thần thoại cổ xưa hoặc từ những tài liệu quốc tế từ trước năm 1945 .
Xích Quỷ (赤鬼), còn gọi là Thích Quỷ, theo Việt Nam sử lược chính là quốc hiệu trong truyền thuyết về thủy tổ của dân Việt chính là Kinh Dương Vương.
Sách chép :
Nam Việt (南越) chính là quốc hiệu thời nhà Triệu (204 TCN – 111 TCN). Nói chính xác thì đối tượng tranh cãi ở đây chưa phải là bản thân tên gọi Nam Việt, mà vấn đề là quốc hiệu này có đại diện cho nước Việt Nam ngày nay hay là không. Thời phong kiến xem Nam Việt chính là quốc hiệu cũ của nước Việt, nhưng đến từ thời Hậu Lê trở về sau, cũng như quan điểm chính thống hiện nay cho rằng quốc gia Nam Việt khi đó là của người Trung Hoa. Lý do không thể coi Nam Việt là của người Việt Nam vì: Triệu Đà là người Hán, quê ở huyện Chân Định, tỉnh Hà Bắc (Trung Quốc), nhân lúc nhà Tần suy loạn đã nổi lên lập ra nhà Triệu, lấy quốc hiệu là Nam Việt.
Các ý kiến cho rằng quốc hiệu này chính là của nước Việt có các nhận định của các học giả như Lê Văn Hưu hay Ngô Sĩ Liên. Lê Văn Hưu nói: “Đất Liêu Đông chưa có Cơ Tử thì không thành phong tục mặc áo đội mũ (như Trung Hoa), đất Ngô Cối chưa có Thái Bá thì không thể lên cái mạnh của bá vương. Đại Thuấn chính là người Đông Di nhưng là bậc vua giỏi trong Ngũ Đế. Văn Vương là người Tây Di mà chính là bậc vua hiền trong Tam Đại. Thế mới biết người giỏi trị nước không cứ đất rộng hay hẹp, người Hoa hay là Di, chỉ xem ở đức mà thôi. Triệu Vũ Đế khai thác đất Việt ta mà tự thực hiện đế trong nước, đối ngang với nhà Hán, gửi thư xưng chính là “lão phu”, mở đầu cơ nghiệp đế vương cho nước Việt ta, công ấy có thể nói là to lắm vậy. Người làm vua nước Việt sau này nếu biết bắt chước Vũ Đế mà giữ vững bờ cõi, thiết lập việc quân quốc, giao thiệp với láng giềng phải đạo, giữ ngôi chỉ bằng nhân, thì gìn giữ bờ cõi đã được lâu dài, người phương Bắc chưa thể lại ngấp nghé được”.
Ngô Sĩ Liên nói: “Truyện Trung Dung có câu: “Người có đức lớn thì ắt có ngôi, ắt có danh, ắt được sống lâu”. Vũ Đế làm gì mà đã được như thế? Cũng chỉ vì có đức mà thôi. Xem câu trả lời Lục Giả thì oai anh vũ kém gì Hán Cao. Đến khi nghe tin Văn Đế đặt thủ ấp trông coi phần mộ tổ tiên, tuế thời cúng tế, lại ban thưởng ưu hậu cho anh em, thì bấy giờ vua lại khuất phục nhà Hán, do đó tông miếu đã được cúng tế, con cháu được bảo tồn, thế chẳng phải chính là nhờ đức ư? Kinh Dịch nói: “Biết khiêm nhường thì ngôi tôn mà đức sáng, ngôi thấp mà chưa ai dám vượt qua”. Vua chính hợp câu ấy”.
Hoặc vua Quang Trung sau khi vượt mặt đội quân nhà Thanh năm 1789 đã có dự tính đòi lại đất hai tỉnh Quảng Đông, Quảng Tây với lý do đây chính là đất cũ của Nam Việt thời nhà Triệu .
An Nam (安南) là danh xưng của người nước ngoài chỉ lãnh thổ Việt Nam trong một số thời kỳ.
Nguồn gốc danh xưng này đến từ thời Bắc thuộc (Việt Nam bị Trung Quốc đô hộ), nhà Đường ở Trung Quốc đã đặt tên cho khu vực lãnh thổ tương ứng với khu vực miền Bắc Việt Nam ngày nay chính là An Nam đô hộ phủ (673 – 757 , 768 – 866).
Sau khi giành được độc lập, những triều vua Nước Ta thường phải nhận thụ phong của Trung Quốc, thương hiệu là ” An Nam quốc vương ” ( kể đến từ năm 1164 ) .Từ đó người Trung Quốc thường gọi nước Nước Ta là An Nam, bất kể quốc hiệu là gì. Phương Pháp gọi này đã tác động ảnh hưởng đến cách gọi của người châu u trước năm 1945 .
Thời kỳ thuộc Pháp, Annam (gọi theo tiếng Pháp) chính là tên gọi chỉ vùng lãnh thổ Trung Kỳ do nhà Nguyễn cai trị dưới sự bảo hộ của Pháp. Tuy vậy, người Pháp vẫn dùng danh xưng Annam để chỉ người Việt nói chung ở cả ba vùng Bắc Kỳ (Tonkin), Trung Kỳ (Annam) và Nam Kỳ (Cochinchine). Nhiều khi đến từ này được người Pháp dùng với ý miệt thị người Việt.
Các tên tuổi thời Bắc thuộc , Pháp thuộc
Các tên tuổi này không đã được xem là quốc hiệu của Nước Ta vì những quy trình tiến độ này Nước Ta bị quốc tế đô hộ. Đây là tên gọi mà Trung Quốc , Pháp sử dụng để chỉ vùng chủ quyền lãnh thổ Nước Ta mà họ chiếm đóng . Là tên gọi của Nước Ta thời Bắc thuộc lần I từ 111 TCN – 39 CN ; thời Bắc thuộc lần 2 từ 43 – 203, , thời Bắc thuộc lần 4 đến từ 1407 – 1427. Tổng cộng khoảng chừng 262 năm . Là tên gọi của Nước Ta thời Bắc thuộc lần 2 từ 203 – 544 , và thời Bắc thuộc lần 3 từ 602 – 679. Tổng cộng khoảng chừng 420 năm . Là tên gọi của Nước Ta thời Bắc thuộc lần 3 đến từ 679 – 757 và 766 – 866. Tổng cộng khoảng chừng 180 năm . Là tên gọi của Nước Ta thời Bắc thuộc lần 3 đến từ 757 – 766. Tổng cộng khoảng chừng 10 năm . Là tên gọi của Nước Ta cuối thời Bắc thuộc lần 3, thời kỳ tự chủ của Họ Khúc , và thời kỳ độc lập của Nhà Ngô, từ 866 – 967. Tổng cộng khoảng chừng 102 năm . Là tên gọi của Nước Ta, Campuchia , và Lào ( lúc bấy giờ Nước Ta bị chia thành Bắc Kỳ, Trung Kỳ , Nam Kỳ ) thời Pháp thuộc, đến từ 1887 – 1954. Tổng cộng khoảng chừng 68 năm .
Tại những nước trên quốc tế
Đối với nước ngoài, tên gọi “Việt Nam” thường đã được viết trong các ngôn ngữ dùng ký tự Latinh là Vietnam. Một số ngoại lệ như:
LGBT là gì? Bạn đã thật sự hiểu về cộng đồng LGBT?
Nhưng dù ở ngoại ngữ nào thì cũng đều viết liền chưa có khoảng chừng trắng. Trong những ngôn đến từ dùng hệ chữ viết khác :