Vật tổ và tô tem

Học giả An Chi: Vật tổ là một khái niệm mà ta dịch từ tiếng Pháp hoặc tiếng Anh totem, có khi cũng phiên âm thành tô tem, có khi để nguyên (totem); còn Tàu thì phiên âm sang tiếng Hán thành đồ đằng 圖騰 (âm Bắc Kinh là túténg). Xin chú ý rằng, và vật tổ ở đây là một danh ngữ đặt theo cú pháp tiếng Việt, trong đó vật là danh từ trung tâm và tổ là thành phần bổ nghĩa; còn trong tiếng Hán thì vật tổ 物祖 có nghĩa là tổ của muôn loài, trong đó vật là định ngữ và tổ mới là trung tâm (bị định ngữ).

Totem là một thuật ngữ mà tiếng Anh đã mượn từ một ngôn từ của người bản địa Châu Mỹ. ” Từ điển tiếng Việt ” của Trung tâm Khoa học Xã hội và Nhân văn Quốc gia do Nguyễn Kim Thản, Hồ Hải Thụy, Nguyễn Đức Dương biên soạn ( Nxb Văn hóa Hồ Chí Minh, 2005 ) giảng totem là “ động vật hoang dã, cây cối, và vật phẩm hoặc hiện tượng kỳ lạ tự nhiên mà tộc người nguyên thủy coi là hình tượng thiêng liêng của bộ tộc mình và tin rằng những thứ đó có mối liên hệ siêu tự nhiên và có sự thân mật máu thịt ”. Từ điển tiếng Việt do Văn Tân chủ biên ( NXB Khoa học xã hội, TP.HN, 1967 ) cũng giảng tô tem là : “ Động vật hay thực vât người nguyên thuỷ sùng bái, coi là tổ tiên của thị tộc : Tô tem của người Việt nguyên thủy là con cá sấu ”. Trang mạng http://vi.oldict.com đã dùng từ tô-tem một cách đúng mực khi chứng minh và khẳng định rằng “ Tô-tem của người Việt nguyên thủy là con cá sấu ”. Còn tác giả Nguyễn Công Thuần thì đã nhầm lẫn nên mới đánh đồng hình tượng ( thường thì ) với totem, tức vật tổ. Tất cả những thứ mà ông Thuần đưa ra, từ rồng ( Tàu ), chim ưng ( Hoa Kỳ ), sư tử ( Anh ), và voi ( Ấn Độ ), gà trống ( Pháp ) cho đến cái phức thể “ Con Rồng cháu Tiên ” đều không phải là vật tổ . Con gà trống, và ví dụ điển hình, chỉ là hình tượng vương quốc ( symbole national ) của nước Pháp chứ không phải vật tổ của người Pháp, nhưng cũng không chính thức như trường hợp chim ưng so với Hoa Kỳ. Vả lại, người ta cũng không nói “ con gà trống ” mà phải nói không thiếu là “ con gà trống Gô-loa ” ( coq gaulois ). Dĩ nhiên là trong một ngữ cảnh xác lập thì người ta hoàn toàn có thể tỉnh lược “ Gô-loa ”, và ví dụ điển hình trong câu mà Allain Jules chửi Nicolas Sarkozy trên blog của mình : “ Ôi, như thường lệ, hai chân vẫn đứng trên bãi phân của mình, con gà trống gáy như một tên tay sai của Washington ” ( “ Syrie – Bachar 1 Sarkozy 0 : Paris a-t-il un satellite à Damas ? ”, allainjules.com, 29-12-2011 ) .

Việc lấy con gà trống Gô-loa làm biểu tượng có bao hàm một sự chơi chữ ý nhị ở trong đó. Biểu tượng này cũng chỉ ra đời từ thời Trung đại rồi mới trở nên đắc dụng từ thời Phục Hưng, đặc biệt là vào thời cách mạng Pháp 1789. Còn vật tổ thì… có tuổi thọ cao hơn nhiều. Tổ tiên của người Pháp là người Gô-loa (Gaulois). Người Gô-loa, tiếng La Tinh gọi là Gallus. Danh từ riêng Gallus trong tiếng La Tinh lại có một từ đồng âm tuyệt đối là danh từ chung gallus, có nghĩa là gà trống. Thế là cái vỏ ngữ âm gallus của tiếng La Tinh vừa biểu hiện khái niệm “người Gô-loa” lại vừa biểu hiện khái niệm “gà trống”. Vậy cứ theo ngôn ngữ này, người ta có thể chơi chữ bằng hình thức calembour (song quan) mà hiểu rằng: Người Gô-loa (Gallus) = con gà trống (gallus).

Vật tổ và tô tem

Đó là lý do tại sao người Pháp lại lấy con gà trống Gô-loa làm biểu tượng của dân tộc mình. Nếu ta biết rằng, tiếng Pháp hiện đại là do tiếng La Tinh thông tục (latin populaire) mà ra thì ta cũng sẽ không lấy làm lạ tại sao người Pháp lại căn cứ vào tiếng La Tinh để chọn biểu tượng cho quốc gia, dân tộc của mình như thế.

Đến như cái con chim ưng mà lại bảo là vật tổ của dân Hoa Kỳ thì chẳng oan cho cả con dã cầm đó lẫn cái vương quốc này hay sao ? Vật tổ là một khái niệm về xã hội và tâm linh từ thời đại thị tộc mà nếu tính từ ngày công bố độc lập là 4/7/1776 thì Hợp Chúng Quốc Châu Mỹ cũng chỉ mới “ hưởng dương ” được 236 năm. Moi ở đâu ra vật tổ ? Còn thời nay thì nó là một melting-pot – mà ta hoàn toàn có thể dịch đùa là “ món hổ lốn ” – với đủ những màu da và những nền văn hóa truyền thống. Thế thì nó có lắm vật tổ chăng ? Nói cho khách quan, nghĩa là cho trọn vẹn đúng với thực sự lịch sử vẻ vang, thì “ vật tổ ” của nó chỉ là bọn thực dân Tây u sang đó ăn cướp vàng bạc, của cải và đương nhiên là cả đất đai của người da đỏ để lập quốc . Còn “ Con Rồng cháu Tiên ” và lại là vật tổ của Nước Ta ư ? Thật là loạn ngôn mất rồi ! Nếu quả thật có cái gì đó dính dáng đến khái niệm “ vật tổ ” trong cái thành ngữ bốn tiếng này thì đó chỉ là Rồng và Tiên mà thôi. Còn con Rồng cháu Tiên thì chính là tất cả chúng ta thời nay đấy ! Ông Nguyễn Công Thuần muốn biến tổng thể tất cả chúng ta thành vật tổ thì chẳng phải là xấc xược lắm ru ?

A.C